. Bir ırmak ve kollarıylabunlara karışan çok sayıdaki dere ve dereciklerin birleşmesinden doğmuş akan su yolları ağı. Bir çok bölgelerde ve hele bol yağışlı yerlerde akarsular öyle sık bir duruş öyle bir diziliş ve uzanış gösterirler ki, ana çizgileriyle bunlar birbirine bağlı bir akarsu ağı olarak belirirler. Bütün bu akar suların kaynak yerleri yakınında dereler, derecikler uzanır. Bunlardan biri de daha köke doğru bir başlangıç yerine ulaşır ki, buraya toprak denir. Burası sanki ırmağın kökünün ucudur Toraklarda birleşen su damarları bir dereciği yada deriyi doğurur. Bun birleşmesin den de çaylar, ırmaklar, büyük ırmaklar doğar. Böylece bu akarsular ana çizgileriyle doğru eğimli bir çukur içinde birleşmiş olurlar. Yer kabartılarını(dağların), yer çukurluklarının (ovaların) uzar ve kapma olayı, yarma vadilerin doğuşu ile ilgili olarak türlü türlü akarsu ağları doğmuştur. Yıldız biçimli uzanış, yaprak damarı biçiminde sıralanış, şeklinde diziliş bunların başlıcalarıdır.
AKARSULAR
Akarsularla İlgili Terimler
Akarsu kaynağı: Akarsuyun doğduğu yerdir.
Akarsu ağzı: Akarsuyun herhangi bir denize veya göle döküldüğü yerdir.
Akarsu yatağı: Kaynakla ağız arasında uzanan, akarsuyun içinden aktığı çukurluktur.
Akarsu vadisi: Akarsuların, içinde aktıkları yatağı aşındırmalarıyla ortaya çıkan çukurluktur
Akarsu havzası: Bir akarsuyun bütün kollarıyla birlikte sularını topladığı ve faaliyet gösterdiği alanlardır.Eğer akarsular, topladıkları suyu denize ulaştırabiliyorsa, böyle akarsuların havzası açık havzadır. Ancak, akarsular topladıkları suyu denize ulaştıramıyorsa, kara içinde bir göle dökülüyorsa veya yer altına sızıyorsa, bu tür akarsuların havzası kapalı havzadır.
Su bölümü çizgisi: İki akarsu havzasını birbirinden ayıran sınırdır. Genellikle dağların doruk noktalarından geçerler.
Akarsu debisi (akımı): Akarsu yatağının, herhangi bir kesitinden geçen su miktarının m3/sn cinsinden değeridir.
Akarsu rejimi: Akarsuyun yıl içerisindeki debi değişiklikleridir. Akım düzeni olarak da adlandırılır. Su seviyesinde fazla değişiklik olmayan akarsuların rejimleri düzenlidir. Aylara ve mevsimlere göre, seviye değişikliği fazla olan akarsuların rejimleri düzensizdir.
Akarsu hızı: Akarsuyun birim zamanda aldığı yoldur (m/sn). Akarsu hızımuline denilen bir araçla ölçülür.
Hız çizgisi: Akarsu hızının en fazla olduğu noktaları birleştiren çizgidir.
Sürekli akarsu: Yatağında her zaman su bulunduran akarsudur.
Geçici akarsu: Yatağında her zaman su bulundurmayan, bazen kuruyan akarsudur.
Taban seviyesi: Akarsular aşındırmalarını derine, yana ve geriye doğru yaparlar. Hiçbir akarsu yatağını deniz seviyesinin daha altına kadar ışındıramaz. Bu seviyeyetaban seviyesi denir.
Yamaç gerilemesi: Özellikle nemli iklim bölgelerinde yamaçlar hem alttan, hem de sel sularıyla üstten aşınırlar. Bunun sonucunda yamaç gerilemesi olayı meydana gelir ve yamaç profili oluşur.
AKARSULARDA AŞINDIRMA
Akarsuyun, içerisinden geçtiği yatağı kazması ve kopardığı parçacıkları taşıması olayına aşındırma denir. Akarsular kimyasal ve fiziksel (mekanik) yollarla aşındırma yaparlar.
1. Kimyasal aşındırma: Sıcaklığın yüksek olduğu zamanlarda veya sürekli sıcak bölgelerde, akarsuların geçtikleri yeri eritmesiyle yaptığı aşındırmadır.
2. Fiziksel (Mekanik) aşındırma: Akarsular, eğime bağlı olarak kazandıkları güçle, yatağındaki kayaları parçalayarak aşındırır. Akarsular genelde fiziksel yolla aşındırma yaparlar.
Akarsuların fiziksel aşındırması üç şekilde olur.
a. Derine aşındırma: Akarsuların yatağını düşey doğrultuda ışındırarak, deniz seviyesine indirmeye çalışmasıdır.
b. Yana aşındırma: Akarsuların içlerindeki materyallerle birlikte, eğimin azaldığı yerde salınımlar yaparak, yanlara çarpması sonucu meydana gelen aşındırmadır.
c. Geriye aşındırma: Akarsularda su miktarı en çok ağız kısmında olur. Çünkü, bu kısımda akarsu bütün kollarından aldığı suyu taşır. Bu kesimdeki su fazlalığı nedeniyle, akarsular yataklarını, denize döküldükleri yerden başlayarak geriye doğru aşındırmaya başlarlar. Böylece aşınan nokta, kaynağa doğru kayar ve zamanla akarsu üzerindeki şelaleler ortadan kalkar. Buna geriye doğru aşındırma denir.
Geriye doğru aşındırma ile akarsular, çevredeki küçük akarsuları kollarıyla birlikte kendisine bağlar. Buna akarsu kapması veya kapmadenir.
Akarsular vadilerini kazıp derinleştirdikçe, yataklarının eğimi gittikçe azalır. Bu yüzden zamanla akış yavaşlar, aşındırma eski hızını kaybeder ve en sonunda hemen hemen sona erer. Akarsu yatağında artık, başlangıçtaki pürüzler, şelaleler ortadan kaldırılmış olur. Bu duruma erişen bir akarsuyun, ağzından kaynağına doğru uzanan profili iç bükey bir eğri halindedir. Buna denge profili denir.
Denge profiline ulaşmış bir akarsuda;
Yatak eğimi azalmıştır. Akış hızı azalmıştır. Aşındırma gücü azalmıştır.Su potansiyeli azalmıştır. Enerji üretimi için elverişsizdirler. Üzerinde ulaşım ve taşımacılık yapılabilir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder